Zespół hemofagocytowy (HLH) - zaburzenia z grupy zespołów aktywacji makrofagów (MAS)

Zwany też limfohistocytozą hemofagocytową, jest to jedno z zaburzeń należących do zespołów aktywacji makrofagów (MAS), czasem zaliczany do zespołów burzy cytokinowej. Polega na aktywacji limfocytów cytotoksycznych i komórek NK (Natural Killers) oraz innych komórek układu odpornościowego, przy jednoczesnym zaburzeniu ich prawidłowej regulacji, co doprowadza do dodatniego sprzężenia zwrotnego. Prowadzi do ciągłego nasilania się uogólnionej reakcji zapalnej ostatecznie kończącej się zgonem pacjenta z powodu działania własnego układu odpornościowego.

Występuje postać wrodzona, obserwowana u dzieci, związana z mutacjami (opisano kilkanaście genów mogących być przyczyną zaburzeń) dotyczących regulacji funkcji układu odpornościowego. Czynnik wyzwalający doprowadza do rozpoczęcia kaskady pobudzeń w układzie odpornościowym. Jedyną formą wyleczenia zespołów wrodzonych jest allogeniczny przeszczep szpiku.

W przypadku nabytego HLH, najczęściej jest wywoływany czynikiem etiologicznym równocześnie upośledzającym funkcję limfocytów regulatorowych, jak i pobudzenie reakcji zapalnej organizmu. Do znanych przyczyn należą zakażenia (zwłaszcza wirusowe), nowotwory (zwłaszcza chłoniaki), choroby reumatyczne, przeszczepy zarówno narządów litych, jak i komórek krwiotwórczych, leczenie zarówno immunosupresyjne, jak i immunostymulujące. Podobne uogólnione reakcje zapalne obserwuje się również w zespole uwalniania cytokin (CRS) obserwowanego przy stosowaniu niektórych leków (przeciwciała bispecyficzne, CAR-T), jak i w przebiegu zespołu ostrej niewydolności oddechowej (SARS) np. w przebiegu ciężkiej infekcji Covid-19.

Do kryteriów diagnostycznych HLH należą:

- gorączka

- splenomegalia

- cytopenia przynajmniej 2 z 3 linii komórkowych

- hiperferrytynemia (>500 ng/ml, ale rzadko obserwuje się wartości <2000 ng/ml, często osiągając kilkadziesiąt tysięcy ng/ml)

- hipofibrynogenemia lub hipertriglicerydemia

- stwierdzenie hemofagocytozy w szpiku, węzłach chłonnych, śledzionie lub płynie mózgowo-rdzeniowym

- zmniejszona aktywność komórek NK

- zwiększone stężenie rozpuszczalnego receptora dla interleukiny-2

Do rozpoznania konieczne jest stwierdzenie 5 z 8 kryteriów, z czego należy pamiętać, że 2 ostatnie badania są trudno dostępne, nawet w specjalistycznych ośrodkach.

Jedynym skutecznym leczeniem postaci nabytej, jest leczenie czynnika etiologicznego – infekcji, choroby nowotworowej, choroby układowej/autoimmunologicznej. Aby wyhamować HLH stosuje się leki immunosupresyjne, należy jednak pamiętać, że proces nawróci przy odstawieniu immunosupresji, jeśli przyczyna nie zostanie wyeleminowana.